Scientific Eritrea

Posts

ኣካለመረ (DNA) እንታይ እዩ፧

- October 23, 2022

ስለምንታይ እዩ፡ መልክዕና ዝፈላለ፧ ሰለምንታይ እዮም ገለ ሰባት ምስ ሕማሞም ዝውለዱ፧ ሰለምንታይ እዩ፡ ባህርን መልክዕን ስድራ ብሓድጎም ዝወርስ፧ ስለምንታይ እዮም ስድራቤትና ክፋል-ምስልና ዘለዎም፡ ግናኸ ሙሉእ ምስልና ዘይብሎም፧ እዚኣቶም ሰባት ካብ ዝህልዉ ዝቐርቡ ሕቶታት እዮም። ሰባት፡ ባሀርን ምስልን ወለዲ ናብ ደቆም ክሓልፍ፡ እንስሳታት ከምኡውን ዝተዘርኡ ኣትክልቲ ምስሎም፡ ግዝፎም፡ ንውሓቶም ከምኡውን ዘርእይዎ ባህሪ ናብቲ ስዒቡ ዝመጽእ ሓድሽ ወለዶ ከም ዝመሓላለፍ ተገንዚቦም እዮም። በዚ ምኽንያት ድማ ካብ ጥንቲ ጀሚሮም ዘርኢ ኣትክልቲ መሪጾም ክዘርኡን፡ እንስሳታት ከዳቕሉን ይረኣዩ። ስለምንታይ እዩ፡ እዚ ከምኡ ዝኸውን ንምግላጹ ግን ኣይክኣሉን። እቲ መልሲ ቅድሚ ኣስታት 150 ዓመታት እዩ፡ ክርከብ ዝኸኣለ። እ ቲ ምስጢር፡ ኣብቲ ካብ ወለዲ ናብ ውሉዶም ብዘርኦም ዝመሓላለፍ ብሕጽረተ-ቃል እንግልዝኛ ዲ-ኤን-ኤይ (DNA=deoxyribonucleic acid) ዝፍለጥ ኣካለመረ እዩ፡ ተቐቢሩ ዝርከብ። ኣካለመረ ህያውያን ፍጡራት (ሰብ ፡እንስሳታት ፡ኣትክልቲ) ንእቶም ካብኣቶም ዝተወልዱ መልክዖም፡ ባህሪኦም፡ ቁመቶም፡ ቅርጾም ወይ ብሓፈሻ ኩሉ መለልይኦም ዘውርስሉ ኣብ ዘርኦም ተደኲኑ ዝርከብ፡ ባህርያዊ ግዛዕ እዩ። ኩሎም ህያውያን ፍጡራት ኣብ ሕመረት ዋህዮታቶም ኣካለመረ ኣለዎም። ኣካለመረ ንድፊ ወይ ሓቤሬታ እዩ፡ እቲ ሓበሬታ ብዛዕባ ዓይነት፡ እንታይነት ናይቲ ንዋህዮታትና ዘቚሞም ፕሮቲን ይውስን። እዚ ማለት ንኣብነት ሓደ ሰብ ቁመቱ፡ ሕብሪ ናይ ቆርበቱ፡ ዓይኑ፡ ጸጒሩ ከመይ ክመስል ከም ዘለዎ ኣብ ኣካለመረ እዩ ተጻሒፉ ዝርከብ። ኣብ እንስሳታት ፡ኣትክልቲ፡ ባክተርያ ከምኡውን ካልኦት ደቀቕቲ ተህዋስያን ( microorganisms) ውን ልክዕ ከምኡ። በዚምኽንያ

ሰባት ንመጻኢ ኩናታት ኣየር፡ ብኸመይ ይፈልጥዎ፧

- October 23, 2022

ምፍላጥ መጻኢ ኩነታት-ኣየር፡ ሰባት ካብ ጥንቲ ኣትሒዞም ዝሓልምዎ ትምኒት እዩ፡ ዝነበረ። ንኣብነት ኣብ ግዜ ጸሓይ ኣእካሎም ክእክቡ፡ ኣብ ግዜ ማዕበል ወደቦም ከይሓድጉ፡ ኣስጋኢ ኩነታት-ኣየር ዘስዕቦ ሓደጋታት ፡ ርእሶም ኣብ ውሑስ ቦታ ብምዕቋብ፡ ከወግዱ ፡ ምፍላጥ መጸኢ ኩነታት-ኣየር ኣብ ኩሉ ዘመናት ኣገዳስን ጠቓምን እዩ። ጥንታውያን ሰባት መጻኢ ኩነታት-ኣየር ንምፍላጥ ከም ሓባሪ ዝጥቐሙሎም ዝነበሩ መሳርያታት ጸሓይ፡ ንፋስ፡ ደበና እዩም። ኣብ ብርታዐ ብርሃን ጸሓይ፡ ንፋስ፡ ደበና ከምኡውን ሕሉፍ ተመኲሮ ተሞርኲሶም፡ ነቲ ዝመጽእ ኩነታት-ኣየር ይግምቱ ነበሩ። ድሕሪ ነዊሕ ዘመናት ድማ መዐቀኒታት፡ ማለት ኣኖሞሜተር፡ተርሞሜተር፡ባሮሜተር፡ሃይግሮሜተር፡ኣምብሮመተር ተማሂዞም። እቲ ዕላማ ሓደ እዩ ፡ ንሱ ድማ ብዝተኻእለ መጠን ልክዐኛ ኣመት፡ ናይቲ ዝመጽእ ኩነታት-ኣየር ምህላው፡ እዩ። እዞም ዝተጠቅሱ መዐቀኒታት ዕይኦም ከም እዚ ዝስዕብ እዩ። ስም መዐቀኒ ጥቕሙ ኣኖሞሜተር መዐቀኒ ኣንፈትን፡ ፍጥነትን ንፋስ ተርሞሜተር መዐቀኒ ሙቐት ባሮሜተር መዐቀኒ ጸቕጢ ኣየር ሃይግሮሜተር መዐቀኒ ጠሊ ኣየር ኣምብሮመተር መዐቀኒ ዝናብ ከምእዚ እንዕዘቦ፡ ሰባት ካብ ጥንቲ ጀሚሮም መጻኢ ኩነታት-ኣየር ንምፍላጥ ሃረርር ምስ በሉ እዮም። ኣብ ግዜና ድማ እቲ መስርሕ ሳላ ምዕቡላት መሳሪሕታት እናተመሓየሸ እዩ፡ ዝመጸ። መጻኢ ኩነታት-ኣየር ብሓደ ተኽእሎ ናይ ልዕሊ 85% (ሚእታዊት) ክፍለጥ ይኽእል። እዚ ማለት፡ እቶም ክኢላታት ኣብ ምፍላጥ ናይቲ ዝመጽእ ኩነታት-ኣየር ዝገብርዎ ጌጋ ኣብ ከባቢ 15% ጥራይ እዩ፡ ዝድረት። ክኢላታት ናይ ሰነ-ሃዋሁው (መትዮሮሎጂስታ)፡ ናይ መጻኢ ኩነታት-ኣየር ኣቐዲምካ ንምፍላጥ፡ ዓለም-ለኻዊ ፍጥነትን፡ ኣን

ጸርገ-ንጥፈት እንታይ እዩ፧ (radioactivity)

- October 23, 2022

ናይ ቻርኖቢል ፡ ዩክረይን፡ ብ 1986 ኑክለየሳዊ ሓደጋ ድሕሪ ምኽሳቱ፡ ብሰንኪ ሳዕቤን ጸርገ-ንጥፈት ዝባደመ ስፍራታት! ብጫ፦ ካቢና ቴሌፎን! ጸርገ-ንጥፈት ብሕጽር ዝበለ መግለጺ ፡ ሓደ ባህሪ ናይ ጽኑዕ ሕመረት ዘይብሉ ባእታ እዩ። ሕመረት፡ እቲ ካብ ፕሮቶን ከምኡ ውን ንዩትሮን ዝቖመ ማእከላይን ወሳንን ክፋል ሓደ ኣቶም እዩ። ኣቶም ካብ እቶም ኣብ ሕመረቱ ዝርከቡ ንዩትሮን፡ፕሮቶን ከምኡውን ካብ ኤልክትሮንን ዝቖመ እዩ። ብዝሒ ንዩትሮንን፡ ኤለክትሮንን ድማ ኣብ ንቡር ኲነት ዝተመጣጠነ እዩ። ግናኸ ኣብኣቶም ከምዚ ዘይኮነ፡ ገለ ባእታታት ኣለዉ፡ ንኣብነት ዩረይነም። ዘይጽኑዕ ሕመረት ማለት እምበኣር፡ ብዝሒ ንዩትሮንን ናይ ሓደ ኣቶም ምስ ብዝሒ ናይ እቶም ኤለክትሮን ዘይመዛዘን እንተኾነ እዩ። ዘይምምዝዛን ብዝሒ ንዩትሮንን ኤለክትሮንን ኣብ ሓደ ኣቶም፡ ምስ ዘጋጥም፡ ሓደ ኣቶም ይብተን፡ ድሕሪኡ ድማ ሓድሽ ይፍጠር፡ ኣብቲ መስርሕ ምብታን እዩ እምበኣር ጸርገ-ንጥፈት ዝካየድ። እዚ ማለት ልክዕ ከም ጩራ-ብርሃን ጸሓይ፡ ግናኸ ክርአ ዘይክእል ጸዓት-ሓዘል ጸዳል ይፍኖ። እቲ ጸዳል ጸዓት- ወይ ሓይሊ ሓዘል ብምዃኑ፡ ዋህዮታት ህያውያን ፍጡራት፡ ማለት ናይ ሰብ፡ እንስሳታት ከምኡ'ውን ኣትክልቲ፡ ናይ ምጕዳእ ክእለት ኣለዎ። ዝተፈላለዩ ዓይነታት ጸርገ-ንጥፈት ዓይነታት መለልዪኦም alpha(ኣልፋ) )) እዚ ዓይነት ጸርገ-ንጥፈት፡ ሓደ ዘይጽኑዕ ሕመረት ዘለዎ ባእታ ናብ ሂልየም ዝተባህለ ከሚካዊ ባእታ ምስ ዝቕየር እዩ፡ ዝፍጠር። beta (ቤታ) እዚ ዓይነት ጸርገ-ንጥፈት ካብቲ ዘይጽኑዕ ሕመረት ዘለዎ ኣቶም፡ ጸዓት-ሓዘላት ኤለክትሮን ምስ ዝፍነው እዩ፡ ዝረአ። gamma rays(ጋማ-(ጸዳል)) ጋማ-ጸዳል ኤለክትሮማግነቲካዊ ጩራ ኮይኑ ዘይከም

ስነ-ፍልጠት እንታይ’ዩ፧

- October 11, 2022

ንሓቅነት ናይቲ ዝተባህለ ዝድግፍ መርትዖ ንምሃብ፡ ‘ብሰነ-ፍልጠት ወይ ሳይየነስ ተረጋጊጹ እዩ’፡ ምባል ኣብ ዕለታዊ ዝርርብ ናይ ሰባት ዝውቱር እዩ። ስነፍልጠት ግን ንምዃኑ እንታይ’ዩ፧ እቲ ዘገርም፡ ሓደ ቅቡል ከተያ ወይ መግለጺ ናይ ስነ-ፍልጠት የለን። ኣብ መዝገበ-ቃላት ኦክስፎርድ ‘ስነ-ፍልጠት’ ዝብል ቃል እንተሰዃዕና፡ ከምዚ ዝስዕብ ዝብል መግለጺ ንረክብ፦ “ኣብ ፡ንኣብ. ብፈተነ ዝተረጋገጸ፡ ጭብጢ ዝተሞርኮሰ ፍልጠት ብዛዕባ መዛርዕ ከምኡውን ጠባይ ናይ ባህርን፡ ግኡዛዊ ዓለምን” ዝብል መግለጺ ንረክብ። መግለጺ ናይታ ‘ስነ-ፍልጠት’ እትብል ቃል ኣብ መዝገበ-ቃላት ካምብሪጅ እተፈተሽና ድማ “ብትዕዝብቲ ከምኡውን ፈተነ ዝተረኽበ ፍልጠት” ዝብል መግለጺ ንረክብ። ተወሳኺ ኣብታ “ ሰነ-ፍልጠት እንታይ’ዩ ፧” ዘርእስታ መጽሓፍ ናይቲ ምሁር ፍዚካን፡ ፍላስፋን ኖርማን ሮበርት ካምበል፡ ከምዚ ዝስዕብ ዝብል መግለጺ ንረክብ፦ “ ስነ-ፍልጠት፡ ውህላል ናይ ጠቓምን፡ ግብራውን ፍልጠት ከምኡውን ንእቲ ዝተጠቕሰ ( እዚ ማለት፡ ጠቓምን፡ ግብራውን ፍልጠት) ምርካብ ዘኽእል ሜላ እዩ።” ሰነ-ፍልጠት ወይ ሳየነስ ካብ እቶም ዝተጠቕሱ መግለጺታት ከም እንግንዘቦ፡ ምስ ፍልጠት ዘተሓሕዝ ኣለዎ። ፍልጠት፡ ዝለዋወጥ ትርጉማት ክህልዎ እኳ እንተኸኣለ፡ ሓፈሻዊ ትርጉሙ ብስምዒት ህዋሳት ድሕሪ ምእታዉ ዝተመስረሐ፡ ክውንነታዊ፡ ጭቡጥ ሓበሬታ እዩ። ዋላ’ኳ ኣብ ትግርኛ፡ እታ ‘ስነ’ እትብል ቃል ንእቲ ስዒቡ ዝተጠቕሰ ዘጽንዕ፡ ዝድህስስ ወይ ዝምርምር እተአንፍት ቅድመ-ጥብቆ እንተኾነት፡ ስነ-ፍልጠት ጠቕላሊ መጸውዒ ናይቲ ሰባት ብስልስል፡ ግንዛበ ወይ ተመኲሮ ዝረኽብዎ ፍልጠት፡ መግለጺ ወይ ጭብጢ እዩ። እታ ሳየነስ እትብል ቃል ድማ ካብታ ናይ ላቲን ቃል ‘ስክየንቲያ’ (scient

ሰለስተ ሕግታት ኒውተን እንታይ ይገልጹ፧

- March 07, 2022

ኣይዘክ ኒውተን (Sir Isaac Newton) ብ 1643 ተወሊዱ ብ 1727 እዩ፡ ዝዓረፈ። ንሱ ምስ እቶም ንዓለም ፍሉይ እጃም ዘበርከቱ ተመራመርቲ`ዩ ዝቑጸር። ኒውተን ኣብ ዝተፈላለዩ ዓውድታት ስነ-ፍልጠት እዩ፡ ዝነጥፍ ዝነበረ። ንኣይዘኽ ኒውተን ብፍሉይ ዘዘክሮ፡ እቲ ሓቅነቱ ዘይተረጋገጸ፡ ብሂል ቱፋሕ እዩ። ንሱ ኣብ ትሕቲ ገረብ ትፋሕ ኮፍ ኢሉ እንከሎ፡ ትፋሕ ካብቲ ገረብ ወዲቃ ኣብ ርእሱ ከም ዝወቐዐቶ ይዝንቶ፡ ንእታ ትፋሕ ክትወድቕ ዝገደዳ ምኽንያት ንምፍላጥ መርመራ ድሕሪ ምግባር፡ ኒውተን፡ ስሕበት ዝብል መትከል ኣቚሙ። 3 ሕግታት ኒውተን‘ውን ንሱ ዘለለዮም መትከላት እዮም፡ ንዕኡ ንምኽባር ድማ 'ናይ ምንቅስቓስ 3 ሕግታት ኒውተን' ተሰምዮም። እቶም 3 ሕግታት እንታይ‘ዮም፡ ዝብሉ ፧ እታ ቀዳመይቲ ሕጊ ድሮ ኣብ ምንቅስቓስ ወይ ኣብ ጸት'ታ ንዘሎ ኣካል እያ ትገልጽ። ሓደ ኣብ ጸት'ታ ዝርከብ ኣካል ካብ ካልእ ዝመጸ ሓይሊ ክሳብ ዘይተንከፎ ከም ቀደሙ‘ዩ ጸ'ትኡ ዝቕጽል ወይ ሓደ ኣብ ምንቅስቓስ ዝርከብ ኣካል፡ ካብ ካልእ ዝመጸ ሓይሊ ክሳብ ዘይተንከፎ ከም ቀደምዩ ምንቅስቓሱ ዝቕጽል፡ ፍጥነቱ ኣይውስኽን ወይ ኣይንክን እዩ። 1ይ ኣብነት ናይ ቀዳማይ ሕጊ ኒውተን/ // ዝተቀልዐት ኲዑሶ ደው ከብላ ዝኽእል ሓይሊ ክሳብ ዘይረኸበት፡ ናህሪ ይኹን ፍጥነት ብዘይ ምውሳኽ፡ ትበርር። ኣብ ዓለም ክብደት ንዘለዎ ዘበለ ብማእከላይ ገምጋም 9,81 ሜ/ካ² (ሜትሮ ንትርዒት ካልኢት) ዝስሕብ ሓይሊ ክሳብ ዝሃለወ ግን፡ ዝተቀልዐት ኲዕሶ ኣብ ምድሪ ክትዓልብ ግዲ ይኾና። 2ይ መረዳእታ ናይ 1ይ ሕጊ ኒውተን/// ኣብ ምድሪ ጸት ኢላ ዘላ ኲዑሶ ካልእ፡ ሓይሊ መጽዩ ክሳብ ዘይተንከፋ፡

ግመ ካበይ'ዩ ዝመጽእ፧

- January 16, 2022

ግመ፡ ዕምብረ ወይ፡ (ፍኲስ ዝበለ እንተኾነ)፡ ጣቓ፡ ድነ ብሰንኪ ጥሉል ኣየርን፡ ትሑት ሙቐትን ዝፍተር ኣብ ልዕሊ ዝባን ምድሪ ዝርከብ፡ ንዝተወሰነ ርሕቐት ኣሕሊፉ ዘይርኢ፡ ዝዓበየ ክፋሉ ካብ ነጠብጣብ ማይ ዝቖመ ትኪመሰል ደበና እዩ። => ብዛዕባ ኣየር ውሱን ርዝነት ዝውንን፡ ቦታ ዝሕዝ ዘበለ ኲሉ ግኡዝ፡ ግዛዕ ወይ ነገር ተባሂሉ ይጽዋዕ። ኣየር ሓደ ካብ እቶም 3 መልክዓት ናይ ነገር እዩ። እቶም 3 መልክዓት ናይ ነገር ድማ ብዝርዝር ፈሳሲ፡ ደረቕ፡ ጋዝ እዮም። ፈሳሲ ቅርጺ መትሓዚኡ ይለብስን፡ ፍሉጥ ትሕዘት ወይ ቅጺ (volume) ኣለዎን፡ ደረቕ ድማ ፍሉጥ ቅርጽን፡ ትሕዘትን ኣለዎ፡ እዚ ማለት ቅርጹን ዝሕዞ ቦታን ፍሉጥ እዩ። ኣየር ግና ቅርጽን፡ ትሕዘትን ናይ መትሓዚኡ እዩ፡ ዝወስድ። ኣየር ናይ ባዕሉ ትሕዘት ይኹን ቅርጺ የብሉን። እዚ ማለት ንኣብ. ኣብ ሓደ ገዛ ዝርከብ ኣየር ኩሉ እንተጸንቀቕናዩ፡ ኣስዒብና ሓንቲ ኪሎ ኣየር እንተፈነና፡ እታ ሓንቲ ኪሎ ኣየር ንኹላ ብምምላእ ቅርጺ ናይ እታ ገዛ ምወሰደት። ግመ፡ ምድሪ ዝተንከፈ ደበና እቲ ከቢብና ዝርከብ ኣየር ክሳብ 78% ካብ ናይትሮጅን፡ ክሳብ 21% ካብ ኦክስጅን ዝቖመ እዩ፡ ዝተረፈ ካርቦንዳይኦክሳይድ፡ ኣርጎን (ዓይነት ጋዝ)፡ ሃፋማይ ወዘተ እዩ። ኣየር ከም ነፍስወከፍ ካልእ ግዛዕ ንኣብ. ዓለባ፡ ዕንጨይቲ ወይ ካልእ ማይዓገት ዘይኮነ ነገር፡ ይትርክስ፡ እዚ ማለት፡ ጠሊ ወይ ሃፋማይ ይሕዝ እዩ። ግናኸ እቲ ኣየር ዝሕዞ መጠነ-ሃፋማይ ኣብ ሙቐትን፡ ጸቕጢ ኣየርን እዩ፡ ዝምርኮስ። 20° ሰልዝየስ ዝዕቀን ሙቐት እንተሃለወ፡ ኣየር ዕጽፊ ዝብዝሑ ሃፋማይ ይስከም፡ ካብ 10° ሰልዝየስ ዝዕቀን ሙቐት ኣብ ዝህልወሉ ግዜ። ብዝሞቐሉ መጠን ብዙሕ ሃፋማይ ዝስከመሉ ምኽንያት፡ ኣየር እንተወ

ስለምንታይ'ዮም ኣትክልቲ ሰረት ህይወት ዝኾኑ፧

- January 12, 2022

| ኣትክልቲ ኣትክልቲ መብዛሕቲኡ ካብ ሱር፡ ቆጽሊ-ሓዘል ጨናፍር ፡ ጉንዲ ዝቖሙ፡ ብእቲ ኣብ ኣቚጽልቶም ዝካየድ ጽማረ-ብርሃን ዝነብሩ፡ ዘይተንቀሳቐስቲ ህይወታውያን እዮም። ኣብ ምድሪ፡ ኣስታት 500,000 ዝቚጸሩ ዝተፈላለዩ ኣትክልቲ ከም ዘለዉ ይግመት። ካብኣቶም ኣስታት 390,000 ዝኣኽሉ ብሰባት ተጸኒዖምን፡ ተመርሚሮምን እዮም። ኣትክልቲ ብጾታዊ ከምኡውን ኢጾታዊ መንገዲ ይፈርዩ። ኣብቶም ብጾታዊ መንገዲ ዝፈርዩ ኣትክልቲ ተባዕታይን ኣንስታይን ዘርእታት ናብ ሓደ ጽግዮ (zygote) ይጣበቑ፡ ብኸምኡ ድማ እቲ ተተኺሉ ዝትከኦም ዘርኢ ይፈሪ። እቶም ብጾታዊ መንገዲ ዝፋረዩ ኣትክልቲ ፡ከም ዝተጠቕሰ፡ ተባዕታይን ኣንስታይን ክፋል ኣለዎም። ገለ ካብ እቶም ብጾታዊ መንገዲ ዝፈርዩ ኣትክልቲ ርእሰ-ጸገይቲ እዮም። እዚ ማለት፡ እቲ ጽገ ካብ እቲ ተባዕታይ ክፋሎም ናብ እቲ ኣንስታይ ክፋሎም ከም ዝጓዓዝ ብምግባር፡ ንርእሶም ይጽግዩ። እዚ ዓይነት ስርዓት ጽግያ ኣብ ስርናይ፡ ስገም፡ ባልዶንጓ፡ ዓይኒ-ዓተር ፡ ካውሎ፡ ካሮት ወዘተ ይርአ። እቲ ጽገን፡ እንቛቚሖን (ጋመት) ናይ እታ ተኽሊ ናብ ሓደ ዋህዮ ድሕሪ ምውህሃዱ ፍረ ወይ ዘርኢ ይፍጠር። ብዙሓት ካብ እቶም ብጾታዊ መንገዲ ዝፈርዩ ኣትክልቲ ብንፋስ፡ ማይ ወይውን ብሓሸራ፡ ከም ንህቢ፡ ይጽገዩ። እዚ ዓይነት ሜላ ተዋልዶ ወይ ተፋርዮ ‘ስግረ-ጽግያ’ (cross-pollination) ተብሂሉ ይጽዋዕ። እቲ መስርሕ ንእዚ ዝስዕብ ይመስል፦ ንፋስ ንጽገ ናይ ሓደ ተባዕታይ ተኽሊ ይዘርዎ፡ እቲ ኣንስታይ ክፋል ተኽሊ ድማ ፡ኣብኡ ድሕሪ ምዕላቡ፡ ንእቲ ጽገ ይቕበሎ ድሕሪ ምውህሃዶም ድማ ዘርኢ ይፍጠር። ተመሳሳሊ፡ ማይ ኣብ ዝሃርመሉ እዋን እቲ ጽገ ተባዕታይ ዘርኢ ተኽሊ ምስ ማይ ብዘረርታ ናብቲ ኣንስታይ ክፋል ተ

እሳተጎመራ ካበይ ይምንጩ፧

- December 21, 2021

እሳተጎመራ፡ ኣብ ዝባን ምድሪ ዝርከብ ብእኡ ድማ ምካኽ-እምኒ ፡ ሓሞዂሽቲ ከምኡውን ጋዛት ዝወጽሉ ከፋት እዩ። ጥንታውያን ሰባት፡ እቲ ከፋት ኣብ ትሕቲ ቊጽጽር ናይ እቶም ኣብኡ ምህላዎም ዝእመነሎም ኣማልኽቲ ምዃኑ፡ ይኣምኑ ነበሩ። እቲ ‘ቮልከይኖ’ (volcano) ዝብል እሳተጎመራ ዝትርጉሙ ናይ እንግልዝኛ ቃል ውን፡ ካብ ስም ናይ እቲ ‘ቩልካን’ (vulcan) ተባሂሉ ዝጽዋዕ፡ ናይ ሮማውያን ኣምላኽ እዩ፡ ተወሲዱ። እቲ ኣምላኽ ኣብ ልዕሊ ሓዊ ዝገዝእ ምዃኑ፡ ሮማውያን ይኣምኑ ነበሩ። ምንጪ እሳተጎመራ ቅድሚ ምምርማር፡ መዋቕር ወይ 'ኣፈጣጥራ' ምድሪ ንገንዘብ! ሰባት ንምድሪ ኣብ ኣርባዕተ ዓበይቲ ቀጸላታት ይመቕልዎ ንሳቶም ድማ ዝባን/ቅርፍቲ ምድሪ (earth crust) ፡ ሽፋን ምድሪ ( earth mantle) ፡ ላዕለዋይ ሕመረት (outer core) ፡ ታሕተዋይ ሕመረት (inner core) ይበሃሉ። ገለ ተመራርትቲ፡ ንምድሪ ካብ ኣርባዕተ ኣብ ዝበዝሑ ቀጸላታት ውን ይኸፍልዋ እዮም። ቅርፍትን፡ ሽፋንን ምድሪ እታ ህይወት ኣብኣ ጥራይ ዝርከብ ቅርፍቲ ምድሪ፡ ኣብ ባሕርን ንቑጽ ምድርን ዝፈላለ‘ዃ እንተኾነ፡ ግዝፋ ኣስታት 5-60 ኪ.ሜ እዩ፡ ዝበጽሕ። ክሳብ 500 ካብ ዝበጽሑ ዝተፈላለዩ ዓይነት ኣእማን፡ ሓመድ ወዘተ ዝቖመት እያ። እቲ ኣብ ትሕቲ ውቅያኖሳት ዝርከብ ቅርፍቲ ምድሪ ካብ 5-10 ኪ.ሜ ዝበጽሕ ግዝፊ ኣለዎ። ግዝፊ ሽፋን ምድሪ ክሳብ 2,500 ኪ.ሜ ይኸውን፡ እዚ ድማ ኣስታት ክልተ ሲሶ ናይ ጠቕላላ ግዝፊ ምድሪ እዩ። ሽፋን ምድሪ፡ ብሰንኪ እቲ ኣብኡ ዝርከብ ልዑል ሙቐት፡ ናብ ፈሳሲ ብዝተቐየረ እምንን፡ ማዕድናትን ዝቆመት እያ። ሕመረት ምድሪ ሕመረት ምድሪ ኣብ ክልተ ይኽፈል፡ ላዕለዋይን ታሕተዋይን ሕመረት ውን ይስመ። ላዕለዋይ ሕ

በርብሩ

Scientific Eritrea

Posts

ካርቦንዳይኦክሳይድ ንምድሪ የውዕያ። ብኸመይ፧

ኣካለመረ (DNA) እንታይ እዩ፧

ሰባት ንመጻኢ ኩናታት ኣየር፡ ብኸመይ ይፈልጥዎ፧

ጸርገ-ንጥፈት እንታይ እዩ፧ (radioactivity)

ስነ-ፍልጠት እንታይ’ዩ፧

ሰለስተ ሕግታት ኒውተን እንታይ ይገልጹ፧

ግመ ካበይ'ዩ ዝመጽእ፧

ስለምንታይ'ዮም ኣትክልቲ ሰረት ህይወት ዝኾኑ፧

እሳተጎመራ ካበይ ይምንጩ፧