Scientific Eritrea

ኣስታት 80% ናይቲ ካብ ከባቢና እንወስዶ ሓበሬታ ብዓይኒ እዩ፡ ዝኣቱ። ዓይኒ ፡ ምፍላጥ ማእዝን፡ ርሕቀት፡ ፍጥነት ከምኡውን ምልላይ ሕብሪ፡ ቅርጺ ናይ ሰባትን ፡ ነገራትን የኽእለና። ዝተፈላለዩ ሕብርታት ዝርጋሐ-ብርሃን ናይ ምርኣይን፡ ምፍልላይን ክእለት ካብ ዝተዓደሉ ፍጡራት፡ ሰብ ሓደ እዩ። ገለ ዓሳታት፡ ለመምታውያን ከምኡውን ኣዕዋፍ ግን ሰለስተ ጥራይ ዘይኮነ፡ ኣርባዕተ ሕብርታት ዝርጋሐ-ብርሃን ከም ዝርእዩ ይፍለጥ፡ እዚ ማለት ልዕለሊላ ( ultraviolet )፡ ቀጠልያ፡ ሰምያዊ ከይምኡውን ቀይሕ ሕብሪ፡ ናይ እቲ ኣብ ዝርጋሐ-ብርሃን ዝርከብ ሕብርታት ይርእዩ። ሰባት ግን ንእተን ድሒረን ዝተጠቕሳ 3 ሕብርታት ዝርጋሐ-ብርሃን ጥራይ ይርእዩ። ምርኣይ፡ ኣብ እቶም ንብርሃን ግብረመልሲ ዝህቡ ሃወስቲ፡ ኣብ ዓይኒ ዝርከቡ፡ ዋህዮታት እዩ፡ ዝምርኰስ። ኣገባቡ ከኣ ልክዕ ከም እታ፡ እኹል ብርሃን እንተረኸበት፡ ከባቢና ብመልክዕ ቀዋሚ ወይ ተንቀሳቐሲ ስእሊ ክንስንደላ እንኽእል፡ ካሜራ እዩ። ስነ-መዛርዕ (anatomy) ዓይኒ   ገለ ካብ ክፋላት ዓይኒ! ( ንእቲ ስእሊ ብምጥዋቕ ኣግዝፉዎ ) ዓይኒ፡ ኣብ ውሽጢ እቲ ካብ ዓጽሚ ዝቖመ ጒድጓድ ‘ጠሊቓ’ ትርከብ፡ እቲ ጒድጓድ ድማ ‘መቓድ ዓይኒ’ ተብሂሉ ይጽዋዕ። ካብ መቓድ ዓይኒ ዝነቐሉ ንዓይኒ ንየማን-ጸጋም፡ ላዕሊ-ታሕቲ ከምኡውን ዓንኬላዊ (ዙረታዊ) ምንቅስቓስ ክትፍጽም ዘኽእልዎ ብድምር 6 ጭዋዳታት ኣለዉ። እቶም ጭዋዳታት ናብ እቲ ‘ኣደጎ ዓይኒ’ ተብሂሉ ዝጽዋዕ፡ ላዕለዋይ ቀጸላ፡ እዚ ማለት ንጻፍ፡ ዓይኒ ዝለገቡ እዮም። ኣደጎ ዓይኒ፡ ንመላእ ዂዕሶ ዓይኒ ሸፊኑ ዝርከብ፡ ሽንቅላት (tissue) እዩ። እታ ኣብ መቓድ ዓይኒ ጠሊቓ ትርከብ ዓይኒ፡ ብሰንኪ ዘለዋ ቅርጺ፡ ዂዕሶ-ዓይኒ ተብሂላ ትጽዋዕ።  ካብዚሓሊፉ፡

  'ብዙሕ ክንሰምዕ ክልተ እዝኒ ተወሃብና፡ ውሑድ ክንዛረብ ግን ሓንቲ መልሓስ ኣሎትና' ዝብል ጥንታዊ ብሂል ኣሎ። ምስማዕ ኣብ ምልውዋጥ ሓበሬታ ምስ ሰብን ኣከባብን ሰፍ ዘይብል ተራ ይጻወት። እዝኒ 24 ሰዓታት ድምጺ ንኽሰምዕ ዕሙር፡ እዩ። ሰባት ገና ኣብ ከብዲ ኣደ ከለዉ፡ ድሕሪ ኣስታት 24 ሳምንቲ ጥንሲ፡ ምስማዕ ይጅምሩ። ብምስማዕ እነትዎ ሓበሬታ ኣርባዕተ ዝተፈላለዩ መሰረታውያን ስምዒታት ከለዓዕል ይኽእል። እቶም ኣርባዕተ ስምዒታት ድማ ጓሂ፡ ሓጎስ፡ ቁጠዐ፡ ፍርሓት እዩም። እዝኒ፡ ሓደ ካብ እቶም ሓሙሽተ ስምዒት-ህዋሳት ሰብ እዩ። ቀዳማይ ዕዩ እዝኒ ነቲ ብምልክዕ ማዕበል ዝመጾ ድምጺ ተቐቢሉ፡ ናብ መትናዊ ዋሕዚ (ኤለክትሪካዊ ምልክት) ድሕሪ ምልዋጥ፡ ናብ ሓንጎል ምምሕልላፍ እዩ። ብዘይካዚ፡ እዝኒ፡ ወይ እቲ ኣብ ውሽጢ እዝኒ ዝርከብ ክፍለኣካል፡ ሚዛን ኣካል ክንሕሉ የኽእለና። ማዕበል ድምጺ፡ ንዝናዘ ናይቲ ቆይሙ ወይ ከቢቡና ዝርከብ ፈሳሲ፡ ጋዝ ወይ ድሩቕ ነገር እዩ። እዝንና እምበኣር ነቲ ንዝናዘ ጋዝ፡ እዚ ማለት ኣየር፡ ፈሳሲ ወይ ድሩቕ ነገር ናይ ምህዋስ ክእለት እዩ፡ ዘለዎ።    ስነ-መዛርዕ (anatomy) እዝኒ   ኣብኡ ብምጥዋቕ ስእሊ ኣግዝፉ! እዝኒ ከምዚ ዝስዕብ ኣብ ሰለስተ ይኽፈል፦ ደጋዊ፡ ማእከላይ፡ ውሽጣዊ ክፋል እዝኒ። ደጋዊ ክፋል እዝኒ ካብ ኩሮ እዝኒ ከምኡ ውን ካብ መትረብ እዝንን ደጋዊ ገጽ ከበሮ እዝንን ዝቖመ እዩ። ኲሮ እዝኒ ካብቲ 'ቆርጠምጠማ' ( cartilage) ተባሂሉ ዝፍለጥ ልምሉም ሽንቅላጥ (tissue) ከምኡውን ቆርበት ዝቖመ እዩ። ማእከላይ ክፋል እዝኒ ድማ ካብ ከበሮ እዝኒ፡ ሞደሻ እዝኒ ፡ ወጸቓ-እዝኒ ከምኡውን ርኻብ-እዝኒ ዝቖመ እዩ። ከበሮ እዝኒ ረቂቕ ግዝፊ ዘለዎ ተወጢሩ ዝርከብ