Scientific Eritrea

ምድሪ ኣብ 24 ሰዓታት ንርእሳ ሓንሳእ፡ ኣብ ሓደ ዓመት ወይ 365 መዓልታት ድማ ሓደ ግዜ ንጸሓይ ትዘውር። ምድሪ ፡ ኣብ ቅናት ምድሪ ኣስታት 1,670 ኪ.ሜ/ሰ (ኪሎሜተር ንሰዓት) ናህሪ ኣለዋ፡ እተን ልዑል ፍጥነት ዘለወን መካይን-ውድድር  ክሳብ 300 ኪ.ሜ/ሰ ይጓዓዛ! ስለምንታይ ግን፡ ክንድዚ ብዝኣክል ናህሪ እንዳዞረት፡ ዙረት ምድሪ ዘይስወጠና ወይ ዘይርድኣና ብምባል'ዶ ሓቲትካ ትፈለጥ፧ 'እወ'፡ እንተኾይኑ መልስኻ በይንኻ ኣይኮንካን፡፡ ዙረት ምድሪ ከይርድኣና ዝገበሩ 3 ረቛሒታት ኣለዉ፡ ንሳቶም ድማ  ነዚ ዝስዕብ ይመስሉ፦  ሃዋህው(atmosphere ) ንውከሎ ነጥቢ ወይ መወከሲ ስሕበት ምድሪ እዚ እንታይ ማለት እዩ፧ 1-3 ብዝርዝር ንርኣዮም እምበኣር!  1.  እቲ ንምድሪ ከቢብዋ ዝርከብ ሃዋህው ኣብ ግዜ ዙረት ምስ ምድሪ እዩ፡ ዝዘውር። እቲ ሰምያዊ፡ እዚ ማለት፡ ሰማይ ኢልና ንጽውዖ ኣብ ሓሙሽተ ዓበይቲ ቀጸላታት (layers) እዩ፡ ዝኽፈል። ኣብ ግዜ ዙረት ምድሪ እቶም ቀጸላታት ሃዋህው ውን ከይተረፉ ምስ ምድሪ እዮም ዝዞሩ። እዚ ድማ ዙረት ምድሪ ከይርድኣና ይገብር።  2 . ኣብ ግዜ ጸልማት ብባቡር ይኹን ነፋሪት  ምስ እንጎዓዝ፡ ብመስኮት ድማ ገለ ነገር ክንሪኢ እንተፈተና፡ ዝኾነ ነገር ንምርኣይ ከቢድ እዩ። ስለዚ ድማ እታ ንጎዓዘላ፡ መጎዓዝያ ሓጎጽታ ኣብ ዘይብሉ ግዜ ጠጠው ከም ዝበለት  ትመስለና። ስለምንታይ፧ ምኽንያቱ እቶም ብምርኣይ ንውከሎም ነገራት ዝስወሩ ብምዃኖም፡ እዩ። ኣብ ግዜ ብርሃን ምስ እንጎዓዝ፡ ኣግራብ ፡ገዛውቲ፡ እናሓለፍና ክሕምበቡ ንሪኦም፡ ብኸምዚ ድማ ኣብ ምንቅስቃስ ከም እንርከብ ይስቆረና። ኣብ ግዜ ዙረት ምድሪ ግና ብምርኣይ ንውከሎም ነጥብታት የብልናን፡ ምኽንያቱ  ኣብ ዓለም ዝርከብ ኩሉ ምሳና ዝዘውር

ሰባት ካብ ጥንቲ ጀሚሮም ብውቃበ  ቀስተደበና ምስተማረኹ እዮም፡ በዚ ምኽንያት፡ ኣብ ባህልን ሕብረተሰብን ዝተመርኮሰ፡ ዝተፈላለየ ትርጉምን መግለጽን ኣብ ስነ-ጽሑፍን ቅብኣን ሃብዋ። ብኸመይ ከም እትፍጠር ዘረድእ ስነ-ፍልጠታዊ መግለጺ ግን ንነዊሕ ዘመናት ኣይነበረን። ቀስተደበና ክትፍጠር ፡ ማለት ክትርአ ክትክእል፡ ክልተ ነገራት ክህልዉ ኣለዎም፡ ንሳቶም ድማ ነጠብጣብ ማይን ብድሕሪ ተዓዛቢ ዝርከብ ምንጪ ብርሃንን እዮም።                                                                                       ዝርጋሐ ብርሃን እ ቲ ከም ውጹእ ጻዕዳ ዝረኣየና ብርሃን ድምር ናይ እቶም ዝተፈላለዩ ሕብርታት እዩ። እቶም ሕብርታት ብርሃን ድማ ብድምር ዝርጋሐ-ብርሃን ይስመዩ።  እቶም ሕብርታት ብላዕሊ ጀሚርና ምስ እንጠቅስ ቀይሕ፡ ኣራንሾኒ፡ ብጫ፡ ቀጠልያ፡ ሰምያዊ፡ እንዲጎ፡ ሊላ እዮም። ጠቕላላ ዝርጋሐ ናይ እቶም ሕብርታት ድማ ካብ 380-780 ናኖሜተር ይበጽሕ። ዝርጋሐ ብርሃን እምብዛ ካብ ምንኣሱ ዝተላዕለ ብናኖሜተር ይዕቀን፡ ሓንቲ ናኖሜተር ሓደ ኣብ ርእሲ ቢልዮን ሜተር እያ፡ ወይ ብግምጣሉ ሓንቲ ሜተር ሓደ ቢልዮን ናኖሜተር እያ።  ማይ ኣብ ሃዋህው ከም ሃፋ፡ እዚ ማለት ከም ጋዝን ከም ነጠብጣብ ማይን ኮይኑ ይርከብ።  እቲ ጻዕዳ መሲሉ ዝርአ ግናኸ ካብ ዝተፈላለዩ ሕብርታታት ዝቖመ ብርሃን፡ ነቲ ኣብ ሃዋህው ዝርከብ ነጠብጣብ ማይ ምስ ወቐዖ፡ እቲ ነጠብጣብ ማይ ነቲ ጩራ ብርሃን ክልተ ሳዕ፡ ሓንሳብ ብርሃን ናብቲ ነጠብጣብ ማይ  ክኣቱ ሓንሳብ ክወጽእ እንከሎ፡ ይነጽጎን ይዓጽፎን። ነጠብጣብ ማይ ኣብዚ ከም እታ 'ፕሪዝም' ዝተሰምየት ንሕብርታት ብርሃን ትፈሊ መሳርሒ የገልግል። ኣብቲ ግዜ ምዕጻፍ ድማ እቶም

በ ርቂ ኣብ ውሽጢ ሓንቲ ደበና ወይ ኣብ ሞንጎ ደበናን ምድርን ዝምንጩ፡ ብመልክዕ ብርሃን ኣብ ሰመያት ዝርአ፡ ባህርያዊ ኳሬንቲ ወይ ኤለክትሪክ እዩ። በርቂ፡ ብርቱዕ ሙቐት ጸሓይ ኣብ ዝሃለወሉ ግዜ ወይ ፡ኣብቲ ወትሩ ብርቱዕ ሙቐት ጸሓይ ዝርከቦ፡ ከባቢ ቅናት ምድሪ እዩ ብብዝሒ፡ ዝርአ። በርቂ ኣብ ውሽጢ ሓንቲ ደበና ከምኡውን ደበናን ምድርን ክኽሰት ይኽእል። እቲ ኣብ ውሽጢ ሓንቲ ደበና ዝፍጠር በርቂ፡ እቲ ላዕላይን ታሕተዋይን ክፋል ናይታ ደበና ብዝውንኖ ተጻይ (ኣንጻር) ዝኾነ ኤለትሪካዊ ምልኣት፡ ይምንጩ፡ ቅርጺ ጋድም ሕንጻጽ ውን ይውንን፡ ተደጋጋሚ ከኣ ይርአ። እቲ ኣብ መንጎ ደበናን ምድርን ዝምንጩ በርቂ ድማ፡ በቲ ኣብ ምድርን ደበናን ዝርከብ፡ ኣንጻር ዝኾነ ኤለትሪካዊ ምልኣት ይምንጩ፡ እዚ ዓይነት በርቂ ብተዛማዲ ሳሕቲ ይረአ፡ ቅርጺ ትኹል ሕንጻጽ ድማ ኣለዎ። ስታቲካዊ (ቀዋሚ) ኳሬንቲ፡ ጠንቂ በርቂ ስታቲካዊ ኳሬንቲ (static electricity) ብሰንኪ፡ ኣብ ውሽጢ ወይ ሞንጎ ክልተ ጽፍሕታት ናይ ነገራት ዝርከብ፡ ዘይውድንነት (imbalance) ናይ ኤለክትሪካዊ ምልኣት እዩ፡ ዝፍጠር።  እዚ እንታይ ማለት እዩ፧ እዚ ዓይነት ኳሬንቲ ኣብ ዕለታዊ ህይወት ሰባት ተራ ወይ ልሙድ እዩ። ዝተጠቀምካላ መመሸጥ በሰር ክትስሕብ፡ ዝተለብሰ ጎልፎ ኣብ እተውጸኣሉ ግዜ ብልጭታ'ዶ ኣስተብሂልካ ትፈልጥ፧ እቲ ነዚ ዝገብር ሓይሊ፡ እቲ ብዛዕብኡ ንዛረብ ዘሎና፡ ስታቲካዊ ኤለክትሪክ እዩ። ነፍስወከፍ ኣካል/ነገር ዝተወሰነ ኤለክትሪካዊ ምልኣት ይውንን እዩ። ግናኸ እቲ ኣወንታውን ኣሉታውን ኤለትሪካዊ ምልኣት ተወዲኑ (ተመጣጢኑ) ዝርከብ ብምዃኑ፡ ገለ ኣይፍለጠንናን እዩ። ሓደ ነገር ኤለትሪካዊ ምልኣት ክውንን፡ ካብኡ ምልኣት፡ እዚ ማለት ኤለክትሮን፡ ክውሰዶ ኣ

  ጸዓት   ሓደ መሰረታዊ ክፋል ናይ ግኡዛዊ ፍጥረት እዩ። ካብ ምሕሳብ ጀሚሩ ክሳብ ንገብሮም ምንቅስቓሳትን ዙረት ፕላኔታትን ድማ ናቱ ሰፍ ዘይብል ተራ ይጻወት። ብመንጽር ከተያ (መግለጺ) ፊዚካ (ፍዚክስ)፡ 'ጸዓት ስራሕ ዝፍጽም ዓቕሚ እዩ'። እቲ ዘገርም ብዛዕባ ጸዓት፡ ሕጊ ተዓቅቦ-ጸዓት   ( the law of conservation of energy )    ከም ዝብሎ፡ ፍጹም ካብ ባዶሽ ዘይፍጠርን ዘይድምሰስን ምዃኑ እዩ። እቲ ሕጊ ተዓቅቦ ጸዓት  ከምዚ ዝስዕብ ይብል፥ "ጸዓት ክድምሰስ ይኹን ክፍጠር ኣይክእልን እዩ፡ ካብ ሓደ ኩነት ወይ ዓይነት ጸዓት ናብ ካልእ ጥራይ እዩ፡ ክቕየር ዝኽእል።" እዚ እንታይ ማለት እዩ፧ ኤሌክትሪካዊ ጸዓት ከም ኣብነት ንውሰድ! ኤሌክትሪካዊ ጸዓት ናብ ሙቐት፡ብርሃን፡ምንቅስቓስ፡ ብቐሊሉ ክቕየር ስለ ዝኽእል፡ ሓደ ካብቲ መሰረታውን ኣብ ዕለታዊ ህይወት ብብዝሒ ንጥቐመሉን ዓይነት ጸዓት ኮይኑ ይርከብ፡ እዚ ድማ ንብርሃን ኣብ ግዜ ጸልማት፡ ንሙቐት ኣብ ግዜ ዛሕሊ ወይ ንምንቅስቓስ ብመኪና ይኹን ካልእ ዘቤታዊ  መሳሪሕታት ንጥቀመሉ ብምዃንና እዩ። እዚ ግን እቲ እንኮ ዓይነት ጸዓት ኣይኮነን።  ጸዓት ጠቕላላ 6 መሰረታውንያን መልክዓት ኣለዎ፡ እዚ ማለት ብድምር ጠቕላላ ሽዱሽተ ዓይነታት ጸዓት ኣለዉ። እቶም ዓይነታት ጸዓት 1) ከሚካዊ፡ 2) ኤለክትሪካዊ፡ 3) ጸርጋዊ ፡ 4) መካኒካዊ፡ 5) ሙቐታዊ ከምኡዉን 6) ኑክልየሳዊ ጸዓት፡ ተብሂሎም ይጽውዑ። ብዛዕባ ካልኦት ዓይነታት ጸዓት ውን ነቢብኩም ክትኮኑ ትኽእሉ፡ ግናኸ ኩላቶም ብምጽንባር ናይ እዞም ዝተጠቕሱ ዓይነታት ጸዓት እዮም፡ ዝርከቡ። ነፍስወከፍ ናይ እዞም ዝተጠቕሱ ዓይነታት ጸዓት ናብ ካልእ መልክዕ ክቕየር ወይ ክልወጥ ይኽእል እዩ። ንኣብነት ጸርጋዊ

ሰባት ነዳዲ ዘይቲ ምትቃም ቅድሚ ኣሸሓት ዓመታት እዮም ጀሚሮም፡ ኣብ ዝሓለፋ ክፍለ ዘመናት ግን፡ ምጥቃም ነዳዲ-ዘይቲ ብዘገርም እናወሰኸ እዩ መጽዩ። ኣብ ኣመሪካ ንኣብነት ምጥቃም ነዳዲ-ዘይቲ ካብ ኣሻሓት ቤርል ክሳብ 1,900፡ ኣብ 2000 ዓመት ብዘገርም ናብ 21 ሚልየን ቤርል እዩ ደይቡ። እዚ ልዕሊ 3.3 ቢልየን ሊትሮ እዩ። እቲ ቤርል ዝተሰምየ ዓይነት በርሚል ኣስታት 159 ሊትሮ ዝኣክል ፈሳሲ እዩ፡ ዝሕዝ። ነዳዲ-ዘይቲ ምንጪ'ቲ ህጹጽን ኣገዳስን ዝኾነ ንደቂ ሰባት ዘድልዮም ጸዓት እዩ። ነዳዲ ዘይቲ ከም ጸዓት ንተሽከርከርቲ፡ ኣብ ገዛ ዝድለ ሙቐት፡ ኤለክትሪክ ንምምንጫው ከምኡውን ዝተፈላለዩ ዓይነት ጎማታትን፡ ዓለባታት  ንምፍራይ የገልግል። ነዳዲ ዘይቲ፡ ምስ እቲ ካብ ፍረታት ወይ ኣትክልቲ ጸሚቚካ ዝርከብ፡ ንምስራሕ ጸብሒ ዝኸውን ዘይቲ ክደናገር ኣይግብኦን። ነዳዲ ዘይቲ ቅድሚ ምጽራዩ ጸሊም እዩ። መዐቀኒኡ ድማ ቤርል እዩ። ሓደ ቤርል 159 ሊትሮ እዩ። ነዳዲ ዘይቲ ተጻርዩ ናብ በንዚን፡ ናፍታ ላምባን ካልኦት ጋዛትን ይቕየር። ኣብ 159 ሊትሮ ነዳዲ ዘይቲ፡ 2,700 ሊትሮ ማይ ከውዒ ዝኽእል ጸዓት ይርከብ። ነዳዲ ዘይቲ ኣብ ግዜና ኣብ ዝኸድካዩ እዩ፡ ዝርከብ፡ ተሌፎን፡ኮምፒተር፡ ዝተወሰነ ክዳን ፡ ብነዳዲ ትጎዓዝ መኪና፡ ነፋሪት፡ ባቡር ፡መርከብ፡ ምምንጫው ኤሌክትሪክ፡ ኩሎም ይሓድ ይብዛሕ ነዳዲ-ዘይቲ ብምጥቃም እዮም፡ ከም ዝፈ ርዩ ወይ ዝሰ ርሑ ዝግበር። ነዳዲ ዘይቲ ማዕረ ክንድዚ ኣገዳሲ ባህርያዊ ሃብቲ ክንሱ፡ ንሓዋሩ ዘይጸንሕ ተወዳኢ እዩ። ክሳብ መዓስ ብርግጽ ከም እንጥቀመሉ እኯ እንተ ዘይተፈልጠ፡ ሕዛእቲ ነዳዲ ዘይቲ እናጎደለን፡ ተወደአን ከም ዝኸይድ፡ ኣብ ተመራመርቲ ርጉጽ እዩ። ዕደና ዘይቲ ዘይተጻረየ ነዳዲ ዘይቲ ቅድ