Scientific Eritrea

ሲ-ኦ-2 ( CO₂)   ከሚካዊ ቀመር (formula) ናይ ካርቦንዳይኦክሳይድ (Carbon dioxide) እዩ። ካርቦንዳይኦክሳይድ ጋዝ እዩ፡ እቲ ጋዝ ካብ ካርቦንን ኦክሲጅንን ዝቆመ ኮይኑ፡ እቲ ቀመር  (ሲ-ኦ-2)    ድማ እቲ ጋዝ ካብ ሓንቲ ናይ ካርቦን ኣቶም፡ 2 ድማ ናይ ኦክስጅን ኣቶምን ዝቖመ ምዃኑ ይሕብር። ካርቦንዳይኦክሳይድ ኣብ ማይ ዝሓቅቅ ወይ ዝፍታሕ ጨና፡ ሕብሪ ዘይብሉ፡ ዘይነድድ ዓይነት ጋዝ እዩ። እቶም ብብዙሓት ሰባት ዝፍተዉ ጋዝ ዝተሓወሶም ለስለሳታት ንኣብነት ማይ ማዕድን፡ ኯካ፡ ፋንታ ወዘተ ውን ካርቦንዳይኦክሳይድ ስለ ዝተሓወሶም`ዩ፡ ክበሃል ይከኣል። ካርቦንዳይኦክሳይድ ሓደ ባህርያዊ ክፋል ናይቲ እነስተንፍሶ ኣየር`ዩ። ኣየር ክሳብ 0.04% ካብ ካርቦንዳይኦክሳይድ፡ 21% ካብ ኦክስጅን፡ 78% ካብ ናይትሮጅን ከምኡውን ካልኦትን ጋዛትን ዝቖመ`ዩ። ከምዚ ንርእዮ እምብኣር፡ ካርቦንዳይኦክሳይድ፡ ካብ ባህሪ ዘፍቅዶ መጠኑ ክሳብ ዘይሓለፈ፡ ዘይጓዳእን ባህርያውን ጋዝ`ዩ። ግደ ሓቂ፡ ኣብ ዓለም ንዝነብሩ ህያውያን ፍጡራት ኣትኽልቲ፡ሰብ፡እንስሳታት ንምንባር ዘድልዮም ጋዝ፡ እዩ። እቲ መስርሕ ድማ ነዚ ዝስዕብ ይመስል/// ኣትክልቲ ብሰራውሮም ማይን፡ ማዕድናትን ካብ ምድሪ ይስሕቡ፡ ብኣቚጽልቶም ውን ካርቦንዳይኦክሳይድ። ኣማስያኡ ብሓገዝ ብርሃናዊ ጸዓት ናይ ጸሓይ ግሉኮዝ (glucose) ዝተባህለ ፡ዘድልዮም ፡ ዓይነት ሽኮር ከምኡውን ንእቲ ሰብን እንስሳታትን ዘስተንፍስዎ ኦክስጅን የፍርዩ። እቲ እዚ ዝኾነሉ መስርሕ ጽማረ-ብርሃን (photosynthesis) ተባሂሉ ይጽዋዕ። ብዘይካዚ ሰባትን እንስሳታትን ንኽነብሩ፡ ንእቶም ሳላ ካርቦንዳይኦክሳይድ ዝሃለዉ፡ ኣትኽልቲ ይበል`ዑ። ምናልባት ስጋ ጥራይ ዝምገቡ እንስሳታት ኣለዉ እንድዮም ትብሉ

ስለምንታይ እዩ፡ መልክዕና ዝፈላለ፧ ሰለምንታይ እዮም ገለ ሰባት ምስ ሕማሞም ዝውለዱ፧ ሰለምንታይ እዩ፡ ባህርን መልክዕን ስድራ ብሓድጎም ዝወርስ፧ ስለምንታይ እዮም ስድራቤትና ክፋል-ምስልና ዘለዎም፡ ግናኸ ሙሉእ ምስልና ዘይብሎም፧ እዚኣቶም ሰባት ካብ ዝህልዉ ዝቐርቡ ሕቶታት እዮም። ሰባት፡ ባሀርን ምስልን ወለዲ ናብ ደቆም ክሓልፍ፡ እንስሳታት ከምኡውን ዝተዘርኡ ኣትክልቲ ምስሎም፡ ግዝፎም፡ ንውሓቶም ከምኡውን ዘርእይዎ ባህሪ ናብቲ ስዒቡ ዝመጽእ ሓድሽ ወለዶ ከም ዝመሓላለፍ ተገንዚቦም እዮም። በዚ ምኽንያት ድማ ካብ ጥንቲ ጀሚሮም ዘርኢ ኣትክልቲ መሪጾም ክዘርኡን፡ እንስሳታት ከዳቕሉን ይረኣዩ። ስለምንታይ እዩ፡ እዚ ከምኡ ዝኸውን ንምግላጹ ግን ኣይክኣሉን። እቲ መልሲ ቅድሚ ኣስታት 150 ዓመታት እዩ፡ ክርከብ ዝኸኣለ። እ ቲ ምስጢር፡ ኣብቲ ካብ ወለዲ ናብ ውሉዶም ብዘርኦም ዝመሓላለፍ ብሕጽረተ-ቃል እንግልዝኛ ዲ-ኤን-ኤይ (DNA=deoxyribonucleic acid) ዝፍለጥ ኣካለመረ እዩ፡ ተቐቢሩ ዝርከብ። ኣካለመረ ህያውያን ፍጡራት (ሰብ ፡እንስሳታት ፡ኣትክልቲ) ንእቶም ካብኣቶም ዝተወልዱ መልክዖም፡ ባህሪኦም፡ ቁመቶም፡ ቅርጾም ወይ ብሓፈሻ ኩሉ መለልይኦም ዘውርስሉ ኣብ ዘርኦም ተደኲኑ ዝርከብ፡ ባህርያዊ ግዛዕ እዩ። ኩሎም ህያውያን ፍጡራት ኣብ ሕመረት ዋህዮታቶም ኣካለመረ ኣለዎም። ኣካለመረ ንድፊ ወይ ሓቤሬታ እዩ፡ እቲ ሓበሬታ ብዛዕባ ዓይነት፡ እንታይነት ናይቲ ንዋህዮታትና ዘቚሞም ፕሮቲን ይውስን። እዚ ማለት ንኣብነት ሓደ ሰብ ቁመቱ፡ ሕብሪ ናይ ቆርበቱ፡ ዓይኑ፡ ጸጒሩ ከመይ ክመስል ከም ዘለዎ ኣብ ኣካለመረ እዩ ተጻሒፉ ዝርከብ። ኣብ እንስሳታት ፡ኣትክልቲ፡ ባክተርያ ከምኡውን ካልኦት ደቀቕቲ ተህዋስያን ( microorganisms) ውን ልክዕ ከምኡ። በዚምኽንያ

ምፍላጥ መጻኢ ኩነታት-ኣየር፡ ሰባት ካብ ጥንቲ ኣትሒዞም ዝሓልምዎ ትምኒት እዩ፡ ዝነበረ። ንኣብነት ኣብ ግዜ ጸሓይ ኣእካሎም ክእክቡ፡ ኣብ ግዜ ማዕበል ወደቦም ከይሓድጉ፡ ኣስጋኢ ኩነታት-ኣየር ዘስዕቦ  ሓደጋታት ፡ ርእሶም ኣብ ውሑስ ቦታ ብምዕቋብ፡ ከወግዱ ፡ ምፍላጥ መጸኢ ኩነታት-ኣየር ኣብ ኩሉ ዘመናት ኣገዳስን ጠቓምን እዩ።  ጥንታውያን ሰባት መጻኢ ኩነታት-ኣየር ንምፍላጥ ከም ሓባሪ ዝጥቐሙሎም ዝነበሩ መሳርያታት ጸሓይ፡ ንፋስ፡ ደበና እዩም። ኣብ ብርታዐ ብርሃን ጸሓይ፡ ንፋስ፡ ደበና ከምኡውን ሕሉፍ ተመኲሮ ተሞርኲሶም፡ ነቲ ዝመጽእ ኩነታት-ኣየር ይግምቱ ነበሩ። ድሕሪ ነዊሕ ዘመናት ድማ መዐቀኒታት፡ ማለት ኣኖሞሜተር፡ተርሞሜተር፡ባሮሜተር፡ሃይግሮሜተር፡ኣምብሮመተር ተማሂዞም። እቲ ዕላማ ሓደ እዩ ፡ ንሱ ድማ ብዝተኻእለ መጠን ልክዐኛ ኣመት፡ ናይቲ ዝመጽእ ኩነታት-ኣየር ምህላው፡ እዩ። እዞም ዝተጠቅሱ መዐቀኒታት ዕይኦም ከም እዚ ዝስዕብ እዩ።  ስም መዐቀኒ  ጥቕሙ ኣኖሞሜተር መዐቀኒ ኣንፈትን፡ ፍጥነትን ንፋስ ተርሞሜተር     መዐቀኒ ሙቐት ባሮሜተር     መዐቀኒ ጸቕጢ ኣየር ሃይግሮሜተር     መዐቀኒ ጠሊ ኣየር ኣምብሮመተር     መዐቀኒ ዝናብ      ከምእዚ እንዕዘቦ፡ ሰባት ካብ ጥንቲ ጀሚሮም መጻኢ ኩነታት-ኣየር ንምፍላጥ ሃረርር ምስ በሉ እዮም። ኣብ ግዜና ድማ እቲ መስርሕ ሳላ ምዕቡላት መሳሪሕታት እናተመሓየሸ እዩ፡ ዝመጸ። መጻኢ ኩነታት-ኣየር ብሓደ ተኽእሎ ናይ ልዕሊ 85% (ሚእታዊት) ክፍለጥ ይኽእል። እዚ ማለት፡ እቶም ክኢላታት ኣብ ምፍላጥ ናይቲ ዝመጽእ ኩነታት-ኣየር ዝገብርዎ ጌጋ ኣብ ከባቢ 15% ጥራይ እዩ፡ ዝድረት። ክኢላታት ናይ ሰነ-ሃዋሁው (መትዮሮሎጂስታ)፡ ናይ መጻኢ ኩነታት-ኣየር ኣቐዲምካ ንምፍላጥ፡ ዓለም-ለኻዊ ፍጥነትን፡ ኣን

        ናይ ቻርኖቢል ፡ ዩክረይን፡ ብ 1986 ኑክለየሳዊ ሓደጋ ድሕሪ ምኽሳቱ፡ ብሰንኪ ሳዕቤን ጸርገ-ንጥፈት ዝባደመ ስፍራታት! ብጫ፦ ካቢና ቴሌፎን! ጸርገ-ንጥፈት ብሕጽር ዝበለ መግለጺ ፡ ሓደ ባህሪ ናይ ጽኑዕ ሕመረት ዘይብሉ ባእታ እዩ። ሕመረት፡ እቲ ካብ ፕሮቶን ከምኡ ውን ንዩትሮን ዝቖመ ማእከላይን ወሳንን ክፋል ሓደ ኣቶም እዩ። ኣቶም ካብ እቶም ኣብ ሕመረቱ ዝርከቡ ንዩትሮን፡ፕሮቶን ከምኡውን ካብ ኤልክትሮንን ዝቖመ እዩ። ብዝሒ ንዩትሮንን፡ ኤለክትሮንን ድማ ኣብ ንቡር ኲነት ዝተመጣጠነ እዩ። ግናኸ ኣብኣቶም ከምዚ ዘይኮነ፡ ገለ ባእታታት ኣለዉ፡ ንኣብነት ዩረይነም። ዘይጽኑዕ ሕመረት ማለት እምበኣር፡ ብዝሒ ንዩትሮንን ናይ ሓደ ኣቶም ምስ ብዝሒ ናይ እቶም ኤለክትሮን ዘይመዛዘን እንተኾነ እዩ።  ዘይምምዝዛን ብዝሒ ንዩትሮንን ኤለክትሮንን ኣብ ሓደ ኣቶም፡ ምስ ዘጋጥም፡ ሓደ ኣቶም ይብተን፡ ድሕሪኡ ድማ ሓድሽ ይፍጠር፡ ኣብቲ መስርሕ ምብታን እዩ እምበኣር ጸርገ-ንጥፈት ዝካየድ። እዚ ማለት ልክዕ ከም ጩራ-ብርሃን ጸሓይ፡ ግናኸ ክርአ ዘይክእል  ጸዓት-ሓዘል ጸዳል ይፍኖ። እቲ ጸዳል ጸዓት- ወይ ሓይሊ ሓዘል ብምዃኑ፡ ዋህዮታት ህያውያን ፍጡራት፡ ማለት ናይ ሰብ፡ እንስሳታት ከምኡ'ውን ኣትክልቲ፡ ናይ ምጕዳእ ክእለት ኣለዎ።        ዝተፈላለዩ ዓይነታት ጸርገ-ንጥፈት ዓይነታት መለልዪኦም alpha(ኣልፋ) )) እዚ ዓይነት ጸርገ-ንጥፈት፡ ሓደ ዘይጽኑዕ ሕመረት ዘለዎ ባእታ ናብ ሂልየም ዝተባህለ ከሚካዊ ባእታ  ምስ ዝቕየር እዩ፡ ዝፍጠር። beta (ቤታ) እዚ ዓይነት ጸርገ-ንጥፈት ካብቲ ዘይጽኑዕ ሕመረት ዘለዎ ኣቶም፡ ጸዓት-ሓዘላት ኤለክትሮን ምስ ዝፍነው እዩ፡ ዝረአ። gamma rays(ጋማ-(ጸዳል)) ጋማ-ጸዳል ኤለክትሮማግነቲካዊ ጩራ ኮይኑ ዘይከም

ንሓቅነት ናይቲ ዝተባህለ ዝድግፍ መርትዖ ንምሃብ፡ ‘ብሰነ-ፍልጠት ወይ ሳይየነስ ተረጋጊጹ እዩ’፡ ምባል ኣብ ዕለታዊ ዝርርብ ናይ ሰባት ዝውቱር እዩ። ስነፍልጠት ግን ንምዃኑ እንታይ’ዩ፧ እቲ ዘገርም፡ ሓደ ቅቡል ከተያ ወይ መግለጺ ናይ ስነ-ፍልጠት የለን። ኣብ መዝገበ-ቃላት ኦክስፎርድ ‘ስነ-ፍልጠት’ ዝብል ቃል እንተሰዃዕና፡ ከምዚ ዝስዕብ ዝብል መግለጺ ንረክብ፦ “ኣብ ፡ንኣብ. ብፈተነ ዝተረጋገጸ፡ ጭብጢ ዝተሞርኮሰ ፍልጠት ብዛዕባ መዛርዕ ከምኡውን ጠባይ ናይ ባህርን፡ ግኡዛዊ ዓለምን” ዝብል መግለጺ ንረክብ። መግለጺ ናይታ ‘ስነ-ፍልጠት’ እትብል ቃል ኣብ መዝገበ-ቃላት ካምብሪጅ እተፈተሽና ድማ “ብትዕዝብቲ ከምኡውን ፈተነ ዝተረኽበ ፍልጠት” ዝብል መግለጺ ንረክብ። ተወሳኺ ኣብታ “ ሰነ-ፍልጠት እንታይ’ዩ ፧” ዘርእስታ መጽሓፍ ናይቲ ምሁር ፍዚካን፡ ፍላስፋን ኖርማን ሮበርት ካምበል፡ ከምዚ ዝስዕብ ዝብል መግለጺ ንረክብ፦ “ ስነ-ፍልጠት፡ ውህላል ናይ ጠቓምን፡ ግብራውን ፍልጠት ከምኡውን ንእቲ ዝተጠቕሰ ( እዚ ማለት፡ ጠቓምን፡ ግብራውን ፍልጠት) ምርካብ ዘኽእል ሜላ እዩ።” ሰነ-ፍልጠት ወይ ሳየነስ ካብ እቶም ዝተጠቕሱ መግለጺታት ከም እንግንዘቦ፡ ምስ ፍልጠት ዘተሓሕዝ ኣለዎ። ፍልጠት፡ ዝለዋወጥ ትርጉማት ክህልዎ እኳ እንተኸኣለ፡ ሓፈሻዊ ትርጉሙ ብስምዒት ህዋሳት ድሕሪ ምእታዉ ዝተመስረሐ፡ ክውንነታዊ፡ ጭቡጥ ሓበሬታ እዩ።  ዋላ’ኳ ኣብ ትግርኛ፡ እታ ‘ስነ’ እትብል ቃል ንእቲ ስዒቡ ዝተጠቕሰ ዘጽንዕ፡ ዝድህስስ ወይ ዝምርምር እተአንፍት ቅድመ-ጥብቆ እንተኾነት፡ ስነ-ፍልጠት ጠቕላሊ መጸውዒ ናይቲ ሰባት ብስልስል፡ ግንዛበ ወይ ተመኲሮ ዝረኽብዎ ፍልጠት፡ መግለጺ ወይ ጭብጢ እዩ። እታ ሳየነስ እትብል ቃል ድማ ካብታ ናይ ላቲን ቃል ‘ስክየንቲያ’ (scient